Are You Really In Control: wateroverlast en bodemdaling in Gouda

De binnenstad van Gouda heeft internationale allure, maar het waterbeheer aldaar loopt op zijn tandvlees. Of het nu gaat om de riolering, het grondwater of een fikse regenbui, het hele watersysteem piept en kraakt. De letterlijk onderliggende oorzaak is de bodemdaling. Je zou de situatie kunnen vergelijken met een schildpadrace to the bottom. Maar voor de bewoners van de Goudse binnenstad is er nu meer dan hoop. De negatieve gevolgen van de bodemdaling en de wateroverlast zullen de komende jaren beter in control komen. Wil je weten hoe, lees dan hier verder…

Controlling is Beheerst Sturen, vooraf, tijdens en na afloop van de rit. Je stuurt op voor jouw beïnvloedbare zaken die je team én de hele organisatie op een hoger plan moeten brengen. Je komt in control als je het speelveld overziet, als je beseft hoe jouw effectieve radertje bijdraagt in de keten van jouw organisatie en zijn visie. Control is vandaag de dag een werkwoord geworden. Niet één, maar negen – gelukkig bekende! - werkwoorden leiden je naar het antwoord of je voldoende in control bent. Deze keer is het de beurt aan de alsmaar zakkende bodem en daardoor veroorzaakte wateroverlast in de Goudse binnenstad.

De Goudse binnenstad is gebouwd op een ondergrond van veen en klei en de bodem zakt al eeuwen. Dat komt door het gewicht van de stad. De bodemdaling is daarom niet te stoppen. In het verleden werden de gevolgen van bodemdaling opgevangen met ophogingen en met verlagingen van het waterpeil. Zo’n vijftig jaar geleden is gestopt met het verlagen van het waterpeil vanwege het risico op problemen met houten paalfunderingen. De kans op wateroverlast is daardoor ondertussen onacceptabel groot geworden en dat vraagt om een heroverweging van de omgang met bodemdaling.

Willen en moeten
Kijk eens goed naar de volgende foto. Deze toont weliswaar nauwelijks de achter de huisdeuren verborgen problemen, maar laat ook zien hoe mooi het moet blijven. Zeker als je beseft dat het grondwaterpeil onder en letterlijk in de huizen vaak even hoog is als het oppervlaktewaterpeil. Maar zou er een manier zijn waardoor de 1900 huizen minder snel zakken én de vocht-, water- en stankproblemen voor lange tijd tot het verleden kunnen behoren?

De gemeente, de provincie, het waterschap én de huiseigenaren hebben allemaal een zorgplicht. Het recht op tijdige zorg, de plicht om vanuit ieders taak een serieuze inspanning te leveren. Voor het waterschap betekent dit wateroverlast beperken door adequaat peilbeheer, rekeninghoudend met hoe de andere instanties hun zorgplicht invullen. Maar wanneer is de wateroverlast in control en mag je het watersysteembeheer als goed (genoeg) bestempelen? Ook de huiseigenaar heeft een zorgplicht en dat is de fundering in orde hebben. Maar hoe krijg je dat voor elkaar door de aanhoudende bodemdaling en waterproblemen? Waar je als huiseigenaar nauwelijks invloed op hebt, terwijl een nieuwe fundering soms meer dan vijf nullen vergt. Er moet met andere woorden stevig en écht integraal worden Samen Gewerkt!

Staan en kunnen
De Stevige Stad-werkgroep bestond – en bestaat nog steeds - uit een gezelschap van ambtenaren van Gouda en Rijnland en externe deskundigen. Een groep die Nu Echt Vastberaden was om de situatie te verbeteren. Aficionado’s die – zo bleek later – onbewust over hun schaduw heen sprongen en beseften dat een grondig integraal onderzoek naar scenario’s en maatregelen de belangrijkste eerste stap is. Wegkijken of uitstellen was immers geen optie meer. De werkgroep had een Afwegingskader nodig, waarin alle problemen, belangen én oplossingsrichtingen zo zorgvuldig mogelijk in beeld zijn. Dit betekende verder kijken dan je vakgebied en organisatie, want er is meer dan effe het peil een beetje verlagen of de riolering oplappen.

Durven en sturen
Zou het een optie zijn om de binnenstad op hoogte te houden als de bodemdaling niet kan worden gestopt? Korte antwoord: nee. Technisch is het weliswaar haalbaar, maar het zou uitlopen op een organisatorische nachtmerrie van tientallen jaren. Is het een idee om met innovatieve technieken de funderingen te versterken? Iets met recirculaire producten en soilmix of zo? Mja, zou kunnen, maar niemand van de betrokkenen zat te wachten op een experiment met seriegeschakelde monumentale panden, met het risico dat ze alsnog ernstig zouden verzakken. Daarnaast vond de werkgroep dat je als overheid het niet kan maken om een oplossing te kiezen die gebaseerd is op technieken die nog niet (voldoende) bewezen zijn. De oplossingsrichtingen moesten in één keer goed zijn. Werken met een Plan B leverde een groot risico op voor de laagste panden; zij zouden tijdens de rit onbewoonbaar kunnen worden.

De werkgroep vond zijn oplossingsrichtingen in traditionele uitvoeringsmaatregelen met als predikaat Geen Spijt. Maar dan wel op een schaal, afstemming en intensiteit die niet eerder is vertoond. Niet voor niks volgt Rijkswaterstaat de ‘Goudse case’ met veel belangstelling. Zo wordt het peil geleidelijk aan verlaagd met maar liefst 25 centimeter. Geleidelijk, want de opzet is dat de bodem en de huizen eveneens geleidelijk meezakken.
“We verlagen de peilen alleen binnen een ‘compartiment’ dat we maken in de lage delen van de binnenstad. Daarbuiten verandert het waterpeil niet, maar wordt wel de oude riolering waar nodig vervangen of verbeterd. De hoge en lage pieken in de grondwaterstand beperken we door de aanleg van drainage/infiltratievoorzieningen waar dat mogelijk is. Het duurt vijf tot tien jaar voordat de peilverlaging volledig gerealiseerd is,” aldus de samenvatting in de besluitnota voor de gemeenteraad en de verenigde vergadering.

Overkomen en Doen
De Goudse binnenstad gaat met dit peil als het ware back to the seventies. De beoogde situatie komt namelijk aardig overeen met hoe de binnenstad er begin jaren zeventig voor stond. Het streven is dan ook dat de binnenstad met het omvangrijke maatregelenpakket de komende vijftig jaar voldoende robuust zal zijn.
De werkgroep zette een meldpunt op voor alle betrokkenen, hield tientallen keukentafelgesprekken en dealde - zoals het een goede democratie betaamt – met aardig wat tegengeluiden en demonstranten. En dat alles transparant, zonder achterkamertjes, inclusief het durven benoemen van onzekerheden en acceptabele maatregelen. Meer info over deze en andere maatregelen vind je op de Stevige Stad-pagina van Gouda. De Goudse riolering bijvoorbeeld is een verhaal apart en tamelijk uniek.
Voor bijna alle 1900 huiseigenaren gloort er hoop voor hun soms moeilijk verkoopbare huizen. De race, beter gezegd een ultramarathon, is nog niet gelopen. Zo’n 21 gebouwen hebben nog een houten fundering die het meest kwetsbaar is voor het grondwater. Een situatie die de afgelopen jaren in de media de nodige aandacht heeft gekregen. Gelukkig behoort ook hier maatwerk tot de mogelijkheden, zoals een aparte infiltratievoorziening. Kortom, iedere woning krijgt de aandacht én de hulp die het verdient.

De geleerde les van de werkgroep voor al die anderen die met ‘wicked problems’ te maken hebben is dat de neuzen soms opvallend soepel dezelfde kant op gaan staan, als beseft wordt dat ‘we in hetzelfde schuitje zitten’ (bodemdaling) en alleen door samenredzaamheid er uit gaan komen. Het dossier is bijvoorbeeld nauwelijks ‘door de politiek gekaapt’. Een tweede les is om te bepalen wat acceptabel is, wees transparant over de te maken afwegingen en blijf gaan. Anders zakt de weg onvermijdelijk en langzaamaan richting moeras. Toch?

René Pennings
Mei 2022 / november 2021