Hoe CRISPR ons van het coronavirus gaat bevrijden?

Vlak voor de wereldwijde uitbraak van de coronapandemie, op 19 februari 2020, ontdekte de student Tim Abbott een middel tegen het coronavirus. Op zijn werkplek in het lab van de gerenommeerde Stanford University zag hij hoe zijn experimenteel middel supersnel 90% van het virus succesvol vernietigde. Hij noemde zijn experiment PAC-MAN, naar het computerspelletje. In het spelletje probeert een pacman zoveel mogelijk koekjes te eten in een doolhofachtige setting, terwijl hij wordt achtervolgd door een pacman etend spook. Maar zodra hij het zogeheten superkoekje opeet, is de pacman in staat om het spook op te eten. 

PAC MAN staat in dit geval voor “Prophylactic Antiviral Crispr in huMAN cells”. Abbott gebruikte voor zijn experiment de Crispr-techniek. Het eiwit Cas 13 had hierin de rol van superkoekje dat de geest, in dit geval het coronavirus, succesvol kan doden. En daar zit het addertje onder het gras. Crispr is een potentieel wondermiddel dat nog niet op grote schaal is toegepast in mensen. 

Intermezzo: wat   is eigenlijk Crisp Cas?
Crispr staat voor   Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats, een term die je   meteen weer mag vergeten. Cas is een moleculair schaartje dat met behulp van   een ‘DNA-gids’ op plaatsen knipt waar mutaties zitten. De DNA-gids heeft als   het ware een verzameling ‘wanted’-posters bij zich van gezochte mutaties of virussen.   Hij stuurt de Cas-eiwitten op pad met materiaal dat een schadelijk gen kan   herkennen. Dat eiwit knipt in de buurt van de afwijking het genoom open. Crispr   kan dus heel specifiek DNA bewerken, maar dat gaat nog niet altijd goed. Soms   loodst de gids het schaartje naar de verkeerde plek, waardoor op een  ongewenste locatie in het lichaam wordt geknipt in het DNA.

Sinds enkele jaren is Crispr bezig aan een succesvolle opmars in de voedselketen. Succesvol, met kanttekeningen. Neem die (buitenlandse) appel waar je zojuist een grote hap uit hebt genomen. Waarschijnlijk valt het je niet eens meer op dat het gele vruchtvlees niet meer bruin wordt. Steeds meer appelrassen kennen nauwelijks deze verkleuring omdat ze genetisch gemodificeerd zijn. Maar is dit modificeren of manipuleren? Is het een verrijking of mag je het Frankenstein Food noemen? In 2018 verbood het Europese Gerechtshof de Crispr-modificaties, tot afgrijzen van de Europese producenten, want in de meeste Nederlandse supermarkten is het genetisch gemodificeerde voedsel gewoon te koop. Da’s niet alleen concurrentievervalsing, maar ook meten met twee maten, terwijl naleving of regulering door de voedsel- en warenautoriteit nauwelijks mogelijk is (‘er staat nergens dat het niet mag’). 

Hoe ga je met Crispr om in het menselijk lichaam? Willen we designer baby’s? Nakomelingen die alleen het beste van pa en ma in zich hebben? Met een vleugje topsporter en Nobelprijswinnaar? De meerderheid reageert afwijzend. Willen we een enge ziekte uitroeien met behulp van Crispr? De meerderheid twijfelt en vraagt zich af wat dan de risico’s zijn. 

Die twijfel staat bekend als de waiting game. Van een waiting game is sprake als de bedenkers, producenten, overheden, maatschappelijke organisaties en andere partijen een afwachtende houding aannemen vanwege de onzekerheid over elkaars reacties. Zo eisen ‘we’ als overheid van de producent dat het coronavaccin simpelweg veilig moet zijn. De producent moet aantonen dat zijn middel (100%?) veilig is. Zo niet, dan komt het niet ‘op de markt’. Het probleem voor een op Crispr gebaseerd vaccin is dat in principe niemand kan aantonen hoe veilig het is. Ja, het werkt (vooralsnog in een lab-omgeving), maar is het ook écht veilig? Een duivels dilemma… 

Wat weten we eigenlijk van de Crispr-experimenten op mensen? De Amerikaanse FDA heeft het de afgelopen jaren goedgekeurd als experimentele toepassing voor de erfelijke bloedziekte sikkelcelanemie en enkele kankersoorten. De mogelijke bijwerkingen – die soms na jaren aan het licht kunnen komen – zijn een grotere vatbaarheid voor ontstekingen (longen, darmen). Ook vrezen onderzoekers dat Crispr niet alleen genetische foutjes kan weghalen, maar ze soms ook onbedoeld kan introduceren. 

In risicoland zijn dialoogtechnieken ontwikkeld om de waiting game zoveel mogelijk te beperken. Een ervan is de ‘social [maatschappelijke] incubator’ van het Rathenau-instituut. Een belangrijk onderdeel hierin is een debat met de belangrijkste maatschappelijke vertegenwoordigers over de ethisch-maatschappelijke doelen en mogelijke gevolgen. Dat is minder eenvoudig dan ‘gewoon effe’ er voor zorgen dat 7 miljard mensen binnen een half jaartje worden ingeënt. Whatever it takes? Hoef je kinderen niet in te enten, vanwege hun aangetoonde weerstand? Mag je je dan beperken tot de risicogroepen? 

Hoe gaat zo’n maatschappelijke risicodiscussie in zijn werk? Van belang is bijvoorbeeld de Chatham House-regel: iedere deelnemer is vrij om de ontvangen informatie te gebruiken, ieders identiteit wordt (achteraf) niet onthuld, zodat je kunt spreken als individu en gedachten uitwisselt die misschien niet altijd bij je organisatie ‘passen. De regel heeft als doel een vrije discussie aan te moedigen. 

Zo’n vrije discussie zou als volgt kunnen gaan. Denk bijvoorbeeld aan gefaseerd inenten, te beginnen met de risicogroepen.
‘Jongens, een feit is dat de gemiddelde leeftijd van de overledenen in Nederland 82 jaar is.’
‘Laten we dan beginnen met het inenten van de 80-plussers?’
‘Maar wat als ze massaal ontstekingen krijgen?’
‘En wat als het vaccin te goed werkt? Stel dat iedere ingeënte bejaarde minstens 100 jaar wordt?’
‘Dan overtreft in 2029 de beurswaarde van de producent van Tena Lady die van Apple.’ 

Terug naar het lab op Stanford University. Tim Abbott beseft dat hij nog een lange weg te gaan heeft. Zijn experiment was bijvoorbeeld gebaseerd op een synthetisch coronavirus. Da’s net even anders dan de real thing. Ook moet er nog onderzocht worden hoe de pacman het doet in menselijke longen, niet de meest makkelijke organen. Hij heeft niettemin een belangrijk stukje in een ingewikkelde puzzel gelegd. We zijn op de goede weg. Het gaat nog lang duren, maar de waiting game wordt nuttig besteed. Toch? 

René Pennings
14 april 2020 

Literatuurlijst:

• ·       Wired, “Could Crispr Be Humanity's Next Virus Killer?”, Steven Levy, 18 maart 2020
• ·       FD, “Crispr-Cas-food op het bord … en niet op te sporen,” Jan Fred van Wijnen, 19 januari 2019
• ·       2Doc Human Nature op NPO Plus. Aanrader!
• ·       Rathenau Instituut, “Van Draagvlak Naar Meer,” Virgil Rerimassie, Dirk Stemerding, Erik de Bakker en Rinie van Est, 2016
• ·       KIJK, ‘Nieuw DNA-methode is nauwkeuriger dan CRISPR,’ redactie, 23 oktober 2019
• ·       https://www.npofocus.nl/artikel/7736/wat-maakt-crispr-zo-revolutionair