De trend is ambivalent

Eén keer per jaar maakt mijn organisatie een trendrapportage over de kerntaken. We kijken vooral terug en een beetje vooruit. De trend is tenslotte your friend. Feiten liegen niet. Met prognoses kun je daarentegen alle kanten op. Zeker in deze VUCA-tijden is de trend dan ambivalent. Hoe goed of hoe slecht gaat het nu eigenlijk? Hoe kan een controller helpen om ambivalente informatie te duiden?

Dat begint door uit de P&C-tredmolen te stappen (stap 1). Deze cyclus levert nog wel wat zinvolle sturingsinformatie op, maar dekt lang niet meer de lading. Ga maar na: je kijkt hoogstens één jaar terug, de lopende begroting is je belangrijkste leidraad en vooruitkijken gebeurt in principe op basis van continuïteitsdenken over een periode van vier tot vijf jaar.

Vooruitkijken is echter nog nooit zo moeilijk geweest. Toch moeten er strategische keuzes gemaakt worden. Nu niets doen wordt je straks kwalijk genomen, terwijl stevig ingrijpen je eveneens de kop kan kosten. Geen wonder dat doormodderen of ‘kaasschaven’ in het publieke domein een van de meest voorkomende besluiten is.

Maar nu sta je als controller even buiten de P&C-tredmolen. Dan is het tijd om te dealen met de ambivalentie (stap 2). Ambi betekent rondgaan, in beweging zijn en valentie staat voor ‘waarde(n)’. Ambivalent betekent ook ‘twee waarden hebbend’ oftewel hinken op twee gedachten. Niet per sé tegenstrijdige gevoelens, maar zeker gemengde gevoelens. Je zou deze term nog kunnen ‘upgraden’ naar ambidexter, wat neerkomt op ‘allebei gunstig’, vergelijkbaar met Twijnstra en Guddes tweebenigheid.

Kunnen twee tegenstrijdige zaken allebei precies even positief zijn? Op hetzelfde moment? In een ideale systeemtransitie wel. Dan zou een organisatie met 50 minibestelbusjes een logisch kantelpunt ervaren. Eentje waarin de dieselvarianten geleidelijk aan plaatsmaken voor elektrisch of waterstofgedreven minibusjes. De praktijk is natuurlijk weerbarstiger. Zeker als je voor 203X volledig fossielvrij zijn en er anno 2024 gewoon nog geen even goede ‘alternatief’ aangedreven minibestelbusjes beschikbaar zijn.

Ambivalentie betekent kunnen omgaan met systeemtransities (stap 3). Derk Loorbach heeft er vijf op een rij gezet. Een systeemtransitie kun je eenvoudig visualiseren met een x-curve. De neergaande S-vormige lijn staat voor het huidige systeem, de opgaande voor het nieuwe systeem. Op de x-as staat tijd. Die kan oplopen tot twee generaties, maar kan ook korter zijn. Roken terugdringen vergde bijvoorbeeld minstens veertig jaar.

De y-as bevat de kenmerken van een systeemstabiliteit. Een systeem wordt minder stabiel wanneer het voor steeds minder mensen toegankelijk wordt (zoals de prijs van een pakje shag), ecologische grenzen op het spel komen te staan (denk aan olie of gas), democratische principes op de tocht komen te staan (de opkomst van het populisme, westerse dictators e.d.) en de concurrentie kleiner en minder divers wordt (de zeven AI-ondernemingen of kweekvleesproducenten).

Systemen en de systeemtheorie hebben iets abstracts in zich. De resilience-collega’s van de gemeente Rotterdam weten het simpel en sterk te visualiseren, als in een stapel pannenkoeken. Dergelijke systemen hangen niet alleen met elkaar samen, ze bevinden zich ook in verschillende stadia van systeemstabiliteit.

Vier verschillende houdingen tegelijk
Van de vier systeemtransities komt misschien de disruptieve variant (nr. 2) wel het vaakst voor. Of het nu gaat om woningnood, vergrijzing, materialentekort, stikstofreductie, bodemdaling, (drink)watertekort, etc. etc.. Misschien geen prettig vooruitzicht, maar wat kan helpen is meerbenig redeneren: maar liefst vier uiteenlopende houdingen kunnen zich tegelijk voordoen.

Houding I omvat de ontkenner. Zijn (m/v/etc) houding staat in het teken van het Huidige Systeem behouden en een veranderende werkelijkheid c.q. belevingswereld ‘op afstand houden’. Het zou bovendien zo maar kunnen dat een technofix het Huidige Systeem nog heel lang in stand kan houden. Denk aan emissiearme stallen waar het vee eiwitarmer voer krijgt.
Houding II staat in het teken van minderen binnen het huidige systeem, want het inzicht is er dat er echt iets moet veranderen. Je hebt weliswaar meerdere crises ternauwernood tot een goed einde weten te brengen, maar het besef is er dat louter zuinig aan doen niet genoeg is.

De houding van de fatalist of nihilist (III) is misschien wel het gevaarlijkst. Je weet dat het echt anders moet, maar ziet het nauwelijks gebeuren. Je trekt je langzaam aan terug. Dat hoeft niet over iets heftigs en groots als klimaatpessimisme te gaan, maar kan ook een lokaal hoofdpijndossier zijn, waar niemand meer zijn vingers aan durft te branden. Het lokale verouderde zwembad bijvoorbeeld open blijven houden.
Adaptieve en transformatieve vaardigheden staan centraal in de aanpassershouding (IV). Inclusief een lange adem en doorzettingsvermogen en het niet erg te vinden om als draaikont te worden ervaren. Vooral uit de hoek van I en II.

Er zit in jou en mij niet alleen iets van alle vier de houdingen, maar ze steken soms in één en dezelfde situatie op hetzelfde moment de kop op. Neem medicijnresten verwijderen uit afvalwater. Technisch niet supermoeilijk (houding II), met veel dankbaarheid vanuit de samenleving, helaas vooralsnog energievretend (inclusief soms fossiele bronnen) en vooral een end-of-pipe-oplossing: volgens de R-ladder is refuse of weigeren van medicijnresten in het riool het meest effectief. Plaszakken of minizuiveringen in ziekenhuizen zijn betere alternatieven, maar dat vergt houding IV. Houding III zou stellen dat we er mee moeten kunnen leren leven, het is tenslotte (nog) geen wettelijke eis.

In eerdere blogs vind je meer praktijkvoorbeelden van het tegelijk optreden van deze grondhoudingen:
• Klimaatbestendig wonen
• De drinkwatertransitie
• De geen spijt-maatregel
• Mokken over de milieukostenfactor

De eerste stappen in ambivalent sturen komen neer op (h)erkennen. Daarna is het tijd voor actie, niet altijd Do, Check en Act, maar ook Observeren, Oriënteren, Beslissen (decide) en Acteren (OODA). In een volgende blog laat ik stap 5 en 6 zien. Alvast meedenken? Reageer via LinkedIn of laat een reactie achter op mijn site. We worden er altijd slimmer van. Toch 😊?

René Pennings
April 2024

Meer lezen?

• https://drift.eur.nl/wp-content/uploads/2016/12/To_Transition-Loorbach-2014.pdf
• https://www.managementboek.nl/boek/9789024444144/begrip-angela-riddering
• https://www.twynstragudde.nl/inzichten/tweebenigheid-van-gemeenten
• https://www.resilientrotterdam.nl/download
• https://www.maandvandefilosofie.nl/essay