Impressie Handreiking Risicobeheersing voor gemeenteraadsleden

Zie ook VNG-site

I Inleiding
Omgaan met risico’s is dagelijkse kost voor gemeenten. Van woningnood tot jeugdzorg, van massaal zieke bomen tot hacks met ransomware. Het is van belang om risico’s gestructureerd en systematisch te managen en te wegen , bij voorkeur in ieder agendapunt en uiteindelijk ook in de wettelijk voorgeschreven risicoparagraaf voor de planning- en control-cyclus.
Uit recent onderzoek bleek dat de verschillen in de uitvoering van de gemeentelijke risicobeheersing groot zijn. De oorzaak hiervoor is soms plausibel vanwege lokale verschillen, maar vaak is sprake van verschillen in aanpak. Gemeenten die op proactieve wijze en methodisch risico’s analyseren hebben het beste inzicht in de onzekerheden en uitdagingen voor de directe toekomst.
Hoe kunt u als (aspirant-)raadslid een constructieve bijdrage leveren om de risico’s op gewenste wijze te beheersen? Welke scherpe risicogerichte vragen leveren de beste antwoorden op en leiden tot effectieve raadsbesluiten? De bondige antwoorden vindt u in deze handreiking.

II Risicobeheersing: de begrippen
In iedere raadsvergadering worden risico’s besproken, afgewogen en adequaat beheerst mét voldoende draagvlak. In deze handreiking hanteren we de volgende twee definities:

• Een risico is een onzekere gebeurtenis met een kans van optreden en gevolgen voor de afgesproken doelstellingen.
• Risicobeheersing is het doelgericht omgaan met deze onzekerheden, in het besef dat risico’s naast bedreigingen ook kansen bieden. Effectieve risicobeheersing is proactief en begint bij de beeldvorming van een aan te pakken probleem. Deze eindigt met een evaluatie en geeft antwoord op de vraag hoe de risico’s hebben uitgepakt en in hoeverre de beheersing adequaat is geweest.
• Weerstandsvermogen is de financiële buffer voor als niet afgedekte (financiële) risico’s zich voordoen. Het bestaat uit onder andere de algemene reserves voor incidentele tegenvallers en ook de onbenutte belastingcapaciteit en eventuele bezuinigingsmogelijk- heden voor structurele tegenvallers .
• Resilience staat voor veerkracht, wendbaarheid en robuustheid. Deze drie zaken komen neer om zowel nu als in de nabije toekomst tegen een stootje te kunnen én om adaptief om te gaan met ontwikkelingen en transities.

Risico’s en de gewenste beheersing ervan staan nooit op zichzelf. Ze behoren in samenhang te worden bekeken met de doelstellingen en de bijbehorende activiteiten. De risico’s maken ook de drijfveren en overtuigingen inzichtelijk, net als de onderliggende vaardigheden.

III. Het scenarioraamwerk
Een goed hulpmiddel voor resilience denken en handelen zijn scenarioverkenningen. Hiermee zijn deelnemers in staat om gestructureerd na te denken over de doelen voor de langere termijn. Scenario’s zijn uiteenlopende beelden over de toekomst. Ze zijn nadrukkelijk geen voorspelling, maar een beschrijving van relevante onzekerheden die veel impact hebben op de gemeente en waar ze zelf vaak nauwelijks invloed op heeft.
Er zijn voor de langere termijn steeds minder harde zekerheden. Scenario’s leren omgaan met onzekerheid en complexiteit. Ze maken een combinatie tussen wat men al weet (geschiedenis, cijfers, aantallen, ervaringscijfers) en het voorstellingsvermogen over wat er in de toekomst mogelijk zou kunnen gebeuren. Scenario’s kunnen groot en abstract zijn, maar ook dichtbij en concreet.

Vaak worden de twee meest onzekere en tegelijkertijd meest impactvolle ontwikkelingen voor het betreffende onderwerp tegen elkaar afgezet op een x-as en een y-as, waardoor een assenkruis of scenarioraamwerk ontstaat met vier kwadranten. Onderstaande voorbeeld is gebaseerd op de scenarioverkenning van de gemeente Enschede

IV. Zeven frequent voorkomende risicodossiers
De gemeentelijke risicoparagrafen bieden inzicht in de meest voorkomende risicovolle onderwerpen, inclusief de aanpak.
1. Grondbeleid en ruimtelijke ontwikkelingen
2. De digitalisering en de informatieveiligheid
3. De energie- en andere transities
4. De regie over de verbonden partijen en gemeenschappelijke regelingen
5. Het sociaal domein
6. Grote (infrastructurele) projecten
7. Lokale hoofdpijndossiers.

De rode draad in deze risicovolle onderwerpen is dat ze meerjarig zijn en gemeente-overschrijdend en daarmee meerdere deelnemers kennen, en dat de bovenliggende doelen zich blijven ontwikkelen c.q. in transitie zijn. De routekaart bijvoorbeeld naar een aardgasvrije of CO2-neutrale gemeente verandert gedurende de rit, net als zienswijzen over bijvoorbeeld digitale weerbaarheid of bodemdaling.
Dergelijke  risicodossiers hebben een meerjarig en complex karakter. Ze vergen vaak een intensieve samenwerking met collega-overheden, het bedrijfsleven en andere belanghebbenden. Het volgende schema laat zien hoe doelen, risico’s en scenario’s met elkaar samenhangen. Of het nu gaat om de energietransitie, het sociaal domein of informatiebeveiliging. De zes vragen in de visual verdienen op ieder moment een helder en bondig antwoord.